- Trump ve Joker’in Politik Paralelliğinde Anti-Kahramanlık Kronolojisi - 12 Ocak 2025
- Sinemada Nükleer Manyetik Rezonans: R.M.N., Romanya ve Sağ Popülizm - 22 Ocak 2023
- Deve, Cüce, Dev: Üç Belgeselde Finansal Krizler ve Sosyoekonomi Görüngüsü - 16 Ocak 2022
- Hırsız ve Ressam (2020): Hırsızı Anlamalı Mıyız? - 3 Ocak 2022
- Artırılmış Kültürel Gerçeklik: Çizgi Filmlerin ve Animasyonların Kültürel İşlevi - 17 Nisan 2021
- Renkli Sinema Döneminin Renksiz Şaheserleri - 11 Aralık 2020
- Ferit Karol ile Kumbara (2020) Filmi ve Bir Söyleşinin Ötesi: “Siz Geniş Zamanlar Umuyordunuz” - 28 Ekim 2020
- Timurtaş Onan ile Şehirlerde Kaybolmak - 10 Ağustos 2020
- Karl Talip Kara ile Söyleşi: “Kralların Tercihidir Yağlı Boya” - 28 Nisan 2020
- Ver Parayı: Memur Olma Amir Ol - 14 Mart 2020
“Eğer dikkatli olmazsanız; gazeteler, mazlumlardan nefret etmenizi, zalimleri ise çok sevmenizi sağlayabilir.”
Malcolm X
“Ayrımcılık sık bir şekilde önyargı ve stereotip kavramlarıyla birlikte görülmektedir. Sosyal bilimciler önyargı tanımlarında farklılıklar göstermelerine rağmen önyargının bir grup veya grubun üyelerine karşı, genelde negatif bir ön değerlendirme olduğu düşüncesinde uzlaşırlar.” (*)
Dinsel Önyargı (Religious Prejudice) ise inanç bazlı ayrımcılığı hedef alan, sistemli veya sistemsiz bir davranış biçimidir. Asimilasyon, tek tipleştirme, ibadet özgürlüğünün kısıtlanması, kitlesel algı manipulasyonu gibi yöntemler önyargı oluşturmada en çok başvurulan yöntemlerdendir. İdeal toplumsal arayış ve genelgeçer ahlâk kuramları oluşturmaya çalışmak, otonom bir insan varlığına ulaşmayı hedefler. Semavi dinlerdeki anlamsal karşılığı dünyevilik olan sekülerizm (laiklik), para-materyal eksenini çembere alan karşıt görüşler kapitalizm-sosyalizm, dinsel önyargı başlığı altında belirli bir değerlendirmeye tâbi tutulabilir.
Bruce Almighty (2003) filmi, bu değerlendirmeye iyi bir örnek olabilir. Bir plazanın üst katında konuşlanmış holding patronu olan bir Tanrı’nın bizzat kendisini görürüz filmde. Tanrısallık vehmine sahip olan insan, yeterli olanağı elde ettiğinde elindeki mucizelerle ancak bireysel ihtiyaçlarını ve zevklerini tatmin etmeye çalışan bir varlıktan ibaret olacaktır. Her şey o kadar komik ve eğlencelidir ki, Tanrı’nın varlığını Alaaddin’in Lamba Cini’ne indirgeyen bir tasvirle karşılaştığımızın farkına bile varamayız. Tanrı ancak insanlığın isteklerini yerine getirmesi gereken bir objedir.
Farklı bir bakış açısı üzerinden bakalım. Katolik ruhban sınıfına mensup bir aileden gelme Charles de Gaulle’nin 1950’ler Fransa’sında estirdiği toplumsal muhafazakârlık rüzgârları; Léon Morin, Priest (1961) gibi filmlerin çıkmasına ilham veren bir ortam hazırlamıştır. Priest, dönemin din anlayışının üzerine giderek, bir papaz karakteri üzerinden yeni bir yol ve akıl ortaya koyar. Bu öneriyi yaparken de karşısına etkileşime açık komünist bir karakter yerleştirir. Komünizm gibi siyasal doktrinler, Katolik ve ordu baskın bir toplumun önündeki en büyük akıl karışıklığıdır. Bu sebeple komünizmin mantığını, belirli bir Tanrı inancına sahip bu kitlelere sempatik görünecek hâle getirmek gerekecektir. Nitekim bu tip filmler, kendisini oluşturan zihniyetin zemin hazırladığı düşünsel altyapı ile liderler ve din adamlarının eli ile dezenforme edilen dinsel yaşamın yerine, devrimsel bir harekete ön ayak olacaktır. 1968 Paris Öğrenci ve İşçi Ayaklanması, Fransa’nın yakın siyasi dönemine damga vurarak Katolik ağırlığın, ülkenin genç nüfusu üzerindeki etkisini önemli oranda azaltacaktır.
Uzun vadede etnik bölüştürmeye zemin oluşturan nasyonalizm (ulusalcılık) ve yardımcısı etnosentrizm (kabile, etnik, ırksal milliyetçilik vb.) ise başka bir kategoride değerlendirilmelidr. Cumhuriyetçi ve muhafazakâr ABD’nin emperyal projelerine zemin hazırlayan filmler, dinsel ayrıştırma konusu üzerinde özellikle durur. Mesaj doğrudan verilmeyerek; ABD’nin hâlis ideallerinin, tüm insanlığın kurtarıcısı olacağı hayali kurdurulur. Fakat ABD, öncelikle kendi halkını bu hayale inandırmaya çalışır. Örneğin muhafazakâr tavrın suça yaklaşımını irdeleyen Death Wish (1974)(**); savaş karşıtı sosyalist ve liberal topluluklara karşı kendi haklı üstünlüğünü empoze etmeye çalışır. Bunu, daha da öncesinde Western sinemasında görürüz. Fakat Western filmleri daha çok ırksal bir ayrıştırma üzerinden alan bulur.
Death Wish filminde işler; genelgeçer ahlâk kuramları, kentsel yapılaşma, adli kavramlar, Amerikan ekonomi rüyası ve ideal aile tiplemeleri ile en başta belirttiğimiz siyasal düşüncelerin tam tersi doğrultuda gerçekleşir. Bu tip filmlerin aracılığında hazırlanan toplum; Clint Eastwood ve Kathryn Bigelow gibi Amerikan milliyetçisi ve muhafazakâr yönetmenlerin ellerinde yoğrularak, “Ne de yüce amaçlı ordulara ve ideallere sahip oldukları!” emperyal hâkimiyet idealine inandırılır. Hedef genelde Ortadoğu ve İslam toplumlarıdır. Bol Oscar adaylığına sahip The Hurt Locker (2008), American Sniper (2014), Black Hawk Down (2001), Zero Dark Thirty (2012) gibi filmler, Amerikan ordusunun Ortadoğu’daki tahakkümünü legalleştirir ve İslam dinini fakirlik, radikalizm, kadın karşıtlığı ve cehalet ile özdeşleştirir. Seyirci ise bu zavallı toplumlara acıyarak, içten içe “Ne de büyük Amerika!” düşüncesini hafzalında büyütür.
Slovaj Zizek, “İşkence hayat kurtarır mı? Belki, ama kesinlikle ruhu öldürür ve en kötü gerekçelendirme de gerçek bir kahramanın, insanlarının hayatlarını kurtarmak için kendi ruhunu feda etmeye hazır olduğu iddiasıdır. Zero Dark Thirty’deki normalleştirilen işkence adım adım yaklaştığımız ahlaki boşluğun bir parçası.” (***) sözleri ile küresel hedefleri olan süper güçlerin kutsallaştırdığı birtakım davranış şekillerinin dinsel ayrıştırmanın sözde haklılığına bahane hazırlamasından dem vurur. Keza Irak konusunda özeleştiri yapabilen mini-dizi Generation Kill’de (2008), askerlerin Irak’ta gördükleri tüm insanlara “Arap” ve “Haci” diye seslenmeleri, Amerikan toplumunun Ortadoğu halklarına yönelik bakış açısının önemli bir yansımasıdır da. Malcolm X (1992) gibi siyahilerin hakları, dini inanç özgürlükleri için mücadele eden liderin anlatıldığı filmde, beyaz ırkın üstünlüğü fikri ve İslam’ın ancak ABD’de yaşamaya değer görülmeyen insanların inanacağı türden bir din olduğunu savunan kitleleri de görebilirsiniz. Daha utanç verici bir anekdot ise, The Road to Guantanamo (2006) filminde, sözde El-Kaide Örgütü üyelerini canlandıran oyuncuların, Berlin’de Gümüş Ayı ödülü aldıktan sonra ABD tarafından gerçek bir terörist sanılarak havaalanında gözaltına alınıp sorgulandığı gerçeğidir.
Subliminal mesajlar, provakatif metinler; kahramanlaştırılan karakterlerin üzerinden yaratılmış bir görsel dünyanın içine yedirilerek çoğu zaman bilinçaltımıza işlenir. Yapımcılar, dönemin siyasal veya düşünsel geçişine göre dayatmak istedikleri düşüncenin, en estetik hâlini anlatabileceğine inandıkları yönetmen veya yazarlardan bu tip projeleri talep ederler. Amaç, toplumsal katmanları yavaşça başka bir geleceğe hazırlamaktır.
(*) Fiske, 1998; Jones, 1997; Nelson, 2002)
(**) Ryan, M. ve Kellner, D. (1988). Politik Kamera; Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası (E.Özsayar, Çev.) İstanbul: Ayrıntı.
(***) Zero Dark Thirty: Hollywood’s Gift to American Power, Slavoj Zizek. 01.25.2013, The Guardian.
Ayrımlar Ayrımları Doğurur¹: Bu yazı “Fil’m Hafızası Mag” dergisinin 2. sayısında yayınlanmıştır.